Zes weken na de mislukte, uitermate bloedige staatsgreep
in Turkije, ebben de emoties stilaan weg. Inmiddels zijn vele tienduizenden Turken
de voorbije weken het slachtoffer geworden van sancties vanwege hun al dan niet
vermeende betrokkenheid bij de coup. Toch is die repressieve kramp vooral een
signaal van zwakte en onzekerheid: het regime-Erdogan verdraagt geen open
samenleving meer, en is in zijn beleid steeds meer stuurloos.
De
details over wat er gebeurde in de lange nacht van vrijdag 15 op zaterdag 16
juli zijn na zes weken behoorlijk doorgesijpeld in de Turkse media. Zeker is
dat Hakan Fidan, de directeur van de geheime dienst, die vorig jaar heel even
kandidaat voor de parlementsverkiezingen wilde zijn alvorens president Erdogan
hem dwong op zijn post terug te keren, die vrijdag in de late namiddag generaal
Hulusi Akar, de stafchef van het leger, verwittigde dat er ‘een urgent risico
van een staatsgreep bestond.’ Merkwaardig genoeg verwittigde hij noch de
president, noch eerste minister Binali Yilidrim.
Akar gaf dan het bevel uit om alle militaire vluchten
en tankbewegingen in het land meteen te verbieden. Hij liet zich door zijn
aide-de-camp, luitenant kolonel Turkkan, overhalen tot een overleg met de chef
van de landmacht, generaal Salih Zeki Colak. Turkkan, en nog enkele andere
medewerkers zaten echter mee in het complot. Toen beide generaals omstreeks 21u
samen waren in Akar’s bureau viel een groep van twintig zwaar bewapende
soldaten van Turkijes Special Forces het kantoor binnen.
'Akar weigerde, en werd onder druk gezet, ook door hem een gesloten broeksriem om de nek te hangen'
Daarop nam
generaal-majoor Mehmet Disli, de secretaris van de generale staf, het commando
in handen. Hij vroeg Akar een verklaring voor te lezen, die de coup
verantwoordde. Akar weigerde, en werd onder druk gezet, ook door hem een gesloten
broeksriem om de nek te hangen. Toen de stafchef bleef weigeren, liet Disli hen
geboeid afvoeren naar de luchtmachtbasis van Akinci op zo’n 20 km ten
noordwesten van Ankara.
Rond
die tijd landden ook enkele helikopters in de tuin van de Marine Club van Moda,
een buitenwijk in het zuidoosten van Istanbul aan de Zee van Marmara. Daar was
net het huwelijksfeest aan de gang van de dochter van een luchtmachtgeneraal.
De Special Forces die uit de helikopter kwamen namen acht generaals mee, naar
Akinci, onder wie de opperbevelhebber van de luchtmacht.
FaceTime
Blijkbaar was niemand van de drie voornaamste
legerleiders ervan te overtuigen mee te doen in het complot. Akin Ozturk, de
vorige opperbevelhebber van de luchtmacht en vermoedelijke leider van de
staatsgreep, zou desondanks het bevel gegeven hebben de voorziene operaties te
laten beginnen om 22 uur (lokale tijd, 21 uur bij ons). Alles wijst er op dat
de staatsgreep vervroegd werd na Akars bevel van de vooravond.
'Een kwartier later landden drie helikopters in Marmaris, en vielen 37 Special Forces zijn hotel binnen om hem te arresteren. Daarbij vond ook een vuurgevecht met zijn lijfwachten plaats'
De
hoofdvogel was echter gaan vliegen. President Recep Tayip Erdogan kreeg vrijwel
onmiddellijk nadat de troepen in de straten van Istanbul waren verschenen een
telefoon van zijn schoonbroer in die stad. Erdogan was met zijn familie op
vakantie in het Grand Yazici Turbanhotel aan de rand van Marmaris, aan de Middelandse Zee. De president
was verbaasd, poogde de stafchef, de eerste minister en Hakan Fidan te bellen,
maar geen ervan nam op.
Erdogan
liet dan zijn familie evacueren, en vertrok ook zelf per helikopter. Niet naar
het nabijgelegen Griekse Rhodos, zoals sommigen in zijn omgeving suggereerden,
maar naar de ook nabije burgerlijke luchthaven van Dalaman. Een kwartier later landden
drie helikopters in Marmaris, en vielen 37 Special Forces zijn hotel binnen om
hem te arresteren. Daarbij vond ook een vuurgevecht met zijn lijfwachten
plaats.
Inmiddels hadden journalisten van CNN Turk,
die al een hele poos op zoek waren naar de president, via politieke
medestanders te horen gekregen dat ze hem in Dalaman konden bereiken. Het is zo
dat Erdogan twintig minuten na middernacht rechtstreeks in de uitzending kwam
via het schermpje van Face Time, met een gespannen gezicht maar verbaal even
krachtig als altijd. Hij riep de Turken op om op straat te komen en zich te
verzetten.
De
coup-plegers hadden buiten het internet en de commerciële zenders gerekend, en
enkel de publieke omroep bezet, met een vijftigtal militairen. Daar dwongen ze om
23 uur de ster-presentatrice van TRT een vrij schimmige tekst met veel citaten
van Atatürk voor te lezen, zonder dat iemand van de leiders van de staatsgreep
zelf in beeld kwam. Het echte nieuws circuleerde vrijelijk op Twitter.
Terloops: zowel de sociale media als CNN Turk hadden in het verleden al
pestmaatregelen van Erdogan en zijn regering ondergaan, omdat hij ze niet onder
controle had.
Bombardementen
De
troepen die aan de staatsgreep meededen schijnen minimaal geweest te zijn: geen
duizend manschappen, een veertigtal tanks, zes F-16’s, een tiental helikopters.
Aangespoord door de oproep van de Diyanet - het machtige ministerie van
Religieuze Zaken - en luidsprekers van duizenden moskeeën stroomden de burgers na
middernacht de straat op, vooral in Istanbul. Daar probeerden ze met
doodsverachting de tanks tegen te houden, of de blokkades op de twee bruggen
over de Bosporus te doorbreken. Minstens een helikopter van de samenzweerders
schoot daarbij verscheidene dodelijke salvo’s af op de protesterende massa.
In
Ankara was sfeer nog grimmiger. F-16’s vanuit Ankici vuurden in het holst van
de nacht raketgranaten af op het hoofdkwartier van de inlichtingendienst en het
presidentieel paleis. Omstreeks drie uur bombardeerden ze met een zevental
raketgranaten het parlement, waar tientallen politici zich hadden verzameld in
het uur van nood en in vrees voor de arrestatie.. Alle oppositiepartijen, ook
de pro-Koerdische HDP, veroordeelden vrijwel meteen het militair machtsvertoon
en de poging tot staatsgreep
Om half
vier landde het regeringsvliegtuig van Erdogan – een Gulfstream - op de internationale
Ataturk-luchthaven van Istanbul, de stad waar hij geboren is en waar hij vier
jaar burgemeester van was. Het toestel was met gedoofde lichten omstreeks een
uur vertrokken in een volledig verduisterd Dalaman. Onder escorte van twee
loyale F-16’s kruiste het toestel tot
tweemaal toe een vijandelijke straaljager, zonder dat het tot een gevecht kwam.
'Ook in Ankara was vanuit helikopters op betogende massa’s geschoten'
Vlak
voor de zee van Marmara, vloog het vliegtuig minstens drie kwartier rondjes,
alvorens de oversteek te beginnen. Men zou gewacht hebben op het bericht van de
legercommandant van Istanbul dat de door tanks geblokkeerde ingang van Ataturk
terug in regeringshanden was. Dat gebeurde zonder al teveel gevechten. Het was
de belofte van de legercommandant die Erdogan had doen besluiten naar daar te
vliegen.
De
president, weer helemaal zichzelf, gaf kort nadien een persconferentie waarop
hij het volk bedankte, iedereen opriep waakzaam te blijven en Fethullah Gülen
als hoofdverantwoordelijke voor de mislukte staatsgreep noemde. Inmiddels was
de luchthaven van Akinci gebombardeerd door loyale troepen en in onbruik. De
coup-plegers bliezen kort daarna hun poging af.
De
bezetters van de Bosporus-bruggen gaven zich over en kregen stampen en slagen
van een woedende massa. Vijf ervan zouden zijn doodgestoken. Op het Taksin-plein
in het Europees deel van Istanbul - bekend van de eerste grote populaire
revolte tegen Erdogan in de zomer van 2013 - openden de daar ontplooide
putschisten in paniek het vuur op de massa. Ook in Ankara was vanuit
helikopters op betogende massa’s geschoten. In totaal vielen er 290 doden. De
brutaliteit van de staatsgreep was opvallend.
Opus Dei
Dat
geweld, de vele doden en de algemene verontwaardiging dat militairen het toch
weer hadden geprobeerd, leverden de politieke hefboom voor Erdogan om in de
weken nadien over te gaan tot een ongeziene zuiveringsactie: hij liet een
kleine 9000 politiemannen en 20.000 ambtenaren van onderwijs ontslagen, 10.000
soldaten en een dertigtal journalisten arresteren, 21.000 leraren, 2700
rechters en 1500 universiteitsdecanen schorsen, een honderdtal kleinere en
grotere media sluiten.
Erdogan
en de zijnen wijzen op de wijde vertakkingen van de Gülen-beweging. Ze staafden
hun verhaal met beelden en getuigenissen, zoals die van de (duidelijk stevig in
elkaar geslagen) aide-de camp van Akar, Turkkan, die bekende dat hij zijn
opgang aan Gülens beweging dankte en daarom voor haar de staatsgreep mee hielp
organiseren.
Fethullah Gülen, een 75-jarige imam die sinds 1999 in ballingschap leeft
even buiten Philadelphia, bouwde tijdens zijn leven een brede beweging uit die
streefde naar een sterker religieuze stempel op de officieel seculiere Turkse
staat. Zo zacht en bijwijlen zelfs emanciperend zijn leer lijkt
te zijn, zo keihard schijnt zijn organisatie gejaagd te hebben op
sleutelposities in de Turkse samenleving. Het doet denken aan Opus Dei, maar
met nog meer systematiek en verbetenheid.
'Erdogan zag in 2013 in een reeks corruptieschandalen die via de magistratuur in de pers kwamen, en die zijn familie en veel naaste medewerkers raakten, de hand van Gülen'
Gülen
was tot 2013 medestander van Erdogan. Diens AKP wil ook een meer islamitische
stempel op de samenleving. Erdogan creëerde de partij om met een programma van
openheid en modernisering in 2002 te kunnen deelnemen aan de
parlementsverkiezingen, nadat de vorige islam-partij van Necmettin Erbakan in
1997 het regeren onmogelijk was gemaakt. Dat laatste gebeurde in een samenspel
van legerleiding en rechtbanken, die zich op de seculiere staat en grondwet van
Ataturk beriepen.
Erdogan
veroverde de absolute meerderheid in 2002. Gülen leverde de kaders voor de
uitoefening van de macht. Hun
gezamenlijke vijand was de legerleiding, en ze slaagden er in die na tien jaar
gevoelig te verzwakken. Eens die
potentiële tegenstand was gebroken, geraakten beide bondgenoten echter met
elkaar slaags.
Erdogan
zag in 2013 in een reeks corruptieschandalen die via de magistratuur in de pers
kwamen, en die zijn familie en veel naaste medewerkers raakten, de hand van
Gülen. Van toen af ging het hard tegen hard en interpreteerde Erdogan elke
oppositie als agenten van zijn vroegere medestander. Ook de jongeren-opstand
rond het Taksinplein in de zomer van 2013, die na een tijd uitdoofde, vond bij
hem geen genade. Hij zocht daarbij ook de steun van legerleiders die hij eerder
samen met Gülen had helpen kortwieken.
Turkije
is sedertdien een geketende democratie. De volgende stap die voorbereid wordt
is de grondwetsherziening, die officieel bedoeld is om een sterker
presidentieel regime te vestigen, maar mogelijk ook een sterke autoritaire en
islamitische invulling zal krijgen. Erdogan, die met 11 jaar de langst
zetelende premier uit de honderd jaar oude Turks Republiek was, liet zich in
2014 al tot president verkiezen en kan dus minstens tot 2021 aanblijven.
Europa
De
gewezen eerste minister verkwanselt daarmee ook zijn eigen politiek palmares
dat na tien jaar best gezien mocht worden. Zeker in zijn eerste regeerjaren
onderging Turkije een snelle modernisering en een fenomenale economische groei.
Het per capita inkomen in het land is in zijn regeerperiode verdrievoudigd. Ook
nu nog bedraagt de groei om en bij 4 % per jaar.
Die
evolutie heeft de Turkse bevolking - met de tien miljoen inwoners tellende
metropool Istanbul voorop - zelfverzekerd en mondiger gemaakt. Ze heeft gretig
van de democratie geproefd, er in 2013 voor betoogd, en in de nacht van 15 juli
voor gevochten. De potentaat die dat naar zijn hand wil zetten zal van goede
huize moeten zijn.
Het
regime-Erdogan verwekt nu echter vooral onzekerheid. Niemand kan op dit
ogenblik voorspellen hoe autoritair zijn machtsgreep zal worden. Helemaal
onduidelijk is wat hij met Ataturks seculiere erfenis wil doen, en hoe islamitisch
hij zijn land wil inrichten. De vele onzekerheden - onder meer over de
aanwezigheid van een stabiele rechtsstaat - beginnen in een gemoderniseerd land
zoals Turkije is, ook economisch zwaarder te wegen. Het toerisme kreeg dit jaar
al een zware klap, vooral door de vele aanslagen dit jaar.
Want even
onzeker is vandaag de buitenlandse lijn van Ankara. Het nadrukkelijk gedweep
met het Ottomaanse verleden kan geen gemeend programma zijn, net zo min als Oostenrijk
zou kunnen dromen van een herstel van het Habsburgse Rijk. Maar beperken
Erdogans ambities zich dan tot het huidige kern-Turkije dat Ataturk in 1919 creëerde
als rustpunt na de ineenstorting van het Ottomaanse rijk, of wil hij meer?
'De EU is de belangrijkste handelspartner van Ankara, en betaalt het nog elk jaar ruim 1 miljard euro aan subsidies ter voorbereiding van een steeds meer illusoir lidmaatschap van de Europese club'
In zijn Syrië-politiek slaagde Erdogan er de
voorbije jaren in bijna iedereen tegen zich in het harnas te jagen, al moet men
Turkije wel nageven dat het ook 3 miljoen vluchtelingen opvangt en zelfs Turks
burgerschap aanbiedt. De jongste tijd tracht Ankara die wonden weer te helen, ook met Moskou
en Jeruzalem. De Amerikanen spelen - zoals in het Turkse offensief tegen het
Syrische Jarablus deze week bleek - een moeizaam evenwichtsspel met de Koerden,
die terug de voornaamste vijanden van Erdogan zijn geworden. Toen zijn AKP in
juni 2015 voor het eerst haar absolute meerderheid verloor, vooral door toedoen
van de door Koerden gedragen oppositiepartij HDP, trok de president het
conflict met de Koerdische gewapende PKK weer naar een oorlogsniveau.
Voor de
Europese Unie blijft Turkije met zijn 75 miljoen inwoners en zijn strategische
ligging een bijzonder belangrijke buur. De EU is de belangrijkste
handelspartner van Ankara, en betaalt het nog elk jaar ruim 1 miljard euro aan
subsidies ter voorbereiding van een steeds meer illusoir lidmaatschap van de
Europese club. Begin dit jaar sloten Brussel en Ankara een even cynisch als
efficiënt akkoord om de vluchtelingenstroom naar het continent in te perken, en
zo Angela Merkel zonder gezichtsverlies uit haar zelf gecreëerd
immigratieprobleem te halen.
De
jongste weken regende het vooral bakken kritiek vanuit Europa op Turkije,
vanwege de grove borstel die Erdogan hanteerde na de staatsgreep, en aangevuurd
door de verontwaardiging van vele West-Europese burgers bij het zien van bijna
gewelddadige schermutselingen onder hun Turkse immigranten onmiddellijk na 15
juli. In die zin is het Turkije-beleid ook een symptoon van de permante
worsteling van Europa met de keuze tussen een meer idealistische aanpak van het
buitenlands beleid en een ouderwetse realpolitiek, op zijn Amerikaans.
Turkije
is nog lang niet uit het nieuws. De vele onzekerheden rond zijn toekomst maken dat
het vandaag weer wat afdrijft van Europa. Er is niet veel nodig om het tot de
zoveelste factor van instabiliteit aan Europas grenzen te maken.
No comments:
Post a Comment